Байка́л — Тухăç Çĕпĕрĕн кăнтăр çĕрĕнчи кӳлĕ, Çĕр чăмăрĕнчи чи тарăнни, çутçанталăкăн чи пысăк тăварсăр шывăн янтă пур управĕ (резервуарĕ). Кӳлĕпе юнашар çĕрсем хăй евĕр пĕртен-пĕр флорăпа фаунăллă, вĕсен чылай тĕсĕ эндемиклă. Вырăнти халăх тата Раççейре те нумай çын Байкала тинĕс теççĕ.
Байкал Азин варринче, Раççейре, Иркут облаçĕпе Буряти чиккинче вырнаçнă. Кӳлĕ çурçĕртен кăнтăр-анăçалла 636 çухрăма мăн çур уйăх евĕр тăсăлса выртать. Байкалăн анлăшĕ 25-рен 80 çм çити пулать.
Шыв çийĕн лаптăкĕ 31,5 пин çм², вăл Бельги, Нидерланд е Дани территории калăпăшлĕ. Шыв тĕкĕрĕн лаптăкĕпе Байкал тĕнчери чи пысăк кӳлĕсем хушшинче 6-мĕш вырăна йышăнать.
Çыран хĕрри йĕрĕн тăсăлăвĕ — 2 100 çм.
Кӳлĕн вăтам тарăнăшĕ пысăках мар — 730 метр. Вăл нумай тарăн кӳлĕн чи тарăнăшĕнчен те чылайрах. Çакă ĕнтĕ, пĕтĕмĕшлĕ каласан, Байкалăн çав тери нумай янтă шыв пурлăхне — 23 пин çм³ (тĕнчери тăварсăр шыв янтă пуррин 22 % — çутçанталăкри пур кӳлĕсенче 123 пин çм³ шыв). Янтă шыв пурлăхĕн калăпĕшпе Байкал тĕнчери кӳлĕсем хушшинче иккĕмĕш вырăнта, умĕнче Каспи тинĕсĕ çех, анчах та Каçпире шыв тăварлă. Байкалра шыв Мăн кӳлĕсен калăпăшĕнчен нумайрах, Ладога кӳллинчен, сăмахран, 23 хут нумайрах.
Байкала 336 юханшывпа пĕчĕк юханшыв шывне турттарать. Чи пысăккисем — Селенга, Тури Ангара, Баргузин, Турка, Снежная, Сарма. Кӳлĕрен пĕр шыв çеç — Ангара — юхса тухать.
Байкал çинче 27 утрав, чи калăпли — Ольхон (730 çм²); пысăк çурутравĕ — Таса Сăмсах.
Кӳлĕ йĕри-тавра ту хырçисемпе, сопкăсемпе хупăрланнă котловинăра вырнаçнă. Анăç çыран хĕрри — чăнкă чул сăртлă, тухăçĕнчин рельефĕ вăшмакрах (вырăн-вырăнĕпе ту-сăрт темиçе вун çурăма та çитет).
Байкал районĕ (Байкал рифчĕн ярăмĕ) çӳллĕ хастар сейсмăлăхлă территори шутланать, кунта кулленех çĕр чĕтренĕвĕ пулса иртет, чылайăшĕ сисĕнмелле мар — Рихтер шкалипе икĕ балла çитиччен. Çапах та хăват кисренӳ те пулкалать, 1862 çултахи вунă баллă çĕр силеннĕ чух Селенга кӳлле юхса кĕнĕ тĕлĕнче çурçĕр пайĕнчи 200 км² 1 300 çын пурăннă 6 улус çĕрĕ шыв айне кайнă, халĕ унăн вырăнĕнче кӳлмек шывĕ.
Байкалăн шыв янтăхĕ çыран хĕрри климатне питĕ хытă улăштарать. Хĕл кунта çемçерех, çу — уçăрах. Çуркунне Байкал çине, юнашар çерсемпе танлаштарсан, 10−15 кун кая юлса ĕлкĕрет, кĕркунне пĕрмаях тăсăмлă килет.
Байкал районĕ хĕвел шевли çуттипе пуян. Тĕслĕхрен, Большое Голоустное посёлокĕнче çак кăтарту 2 524 сехете çитет — Раççейре чи нумаййи. Хĕвелсĕр кун çак пурăну вырăнĕнче — 37, Ольхон утравĕнче — 48.
Климата байкал çилĕсем хайлаççĕ, вĕсен кашнин харпăр ячĕ — баргузин, сарма, верховик, култук.
Кӳлĕн çул ӳсĕмне ăслăхçăсем 25−30 млн çул теççĕ. Çак факт çапла ĕнтĕ Байкала хăйне вĕр пĕртен-пĕр çутçанталăк объекчĕ туса палăртать, мĕншĕн тесен чылай кӳлĕ, уйрăмах пăрлăхран пулса тăнисем, вăтамран 10—15 пин çул çеç пурăнаççĕ, кайран туйăн (юшкăн) тулнипе шурлăхланаççĕ.
па таврашĕн схеми, 1699−1701 çç. С. У. Ремизов хатĕрленĕ. Тӳрĕ масштабсăр: Байкала пĕчĕклетнĕ. Çурçĕрĕ — карттăн аял енче.]]
посёлокĕ патĕнче.]] Кӳлĕ ячĕ мĕнле пулса кайнине тĕплĕн тĕпчесе çирĕплетмен. «Байкал» топонимăн анлă саралнă версисем:
Пĕрремĕш вырăссен çĕпĕр çулçӳревçĕсем эвенксен «Ламу» (тинĕс) палăртăвĕпе усă курнă. XVII ĕмĕрĕн иккĕмĕш çурринчен пуçласа вырăс чĕлхине бурятсен «Байгаал» («Бэйгхэл» илтĕнет)сăмахĕ куçнă. Лингвистика енĕпе чĕлхен çыхăнуллă йĕррине пăхăнса, бурят чĕлхинчи «г» сас паллине вырăсла «к» çине куçараççĕ.
ĕн пĕр туннелĕ.]] Байкал çинче те, таврашĕнче те çутçанталăк, этеплĕх палăкĕ чылай, çаплах историпе археологи чаплă куравлăхĕсем те пур. Хăшĕсене анатарах кăтартнă.
